Ponagar là một huyền thoại về kiến trúc Chămpa, có lẽ chỉ xếp sau Di sản Mỹ Sơn nhưng hệ thống 22 trụ tháp mà Ponagar có được thì không đâu sánh bằng. Khám phá Ponagar cũng là khám phá những huyền bí xung quanh ngọn bảo tháp tuyệt đẹp này.
Nha Trang (Khánh Hoà) thơ mộng càng thêm mộng mơ bởi bảo tháp màu mật Ponagar lấp ló bên những tán cây cổ thụ trên đồi Cù Lao ven con sông Cái hiền hoà. Nhưng từ cây cầu Xóm Bóng ngước lên, Ponagar như một lâu đài cổ vĩ đại – nơi người Mẹ xứ sở dân tộc Chăm trú ngụ trên 1.200 năm qua.
Theo truyền thuyết, nữ thần Ponagar được tạo ra bởi áng mây trời và bọt biển. Mẹ Ponagar tạo dựng sự sống và dạy dỗ con dân lao động, mưu sinh. Vì thế, Ponagar không bao giờ vắng bóng người Chăm. Họ đến để cúng tế, hát nhạc và dâng lên vị thần của mình những gì tinh tuý nhất.
Cũng giống với hệ thống kiến trúc tháp Chàm khác, Ponagar vĩ đại còn giữ nguyên được các tháp chính và tháp Đông – Tây – Nam – Bắc. Và kỳ diệu hơn là 22 trụ tháp được gọi là cột tiền đình hay nhà tịnh tâm gây ấn tượng mạnh với bất kỳ ai bước vào.
Những cột tháp xây bằng gạch hình bát giác xếp ngay ngắn hai bên bậc thềm dẫn lên tháp chính. Cho đến nay, chưa có một lý giải thích thỏa đáng nào về ý nghĩa thật và cung cách xây dựng 22 trụ tháp ấy. Nhưng người Chăm tin rằng, đó là những cột tháp chống trời vì với họ, Ponagar là mái nhà chung của con dân Chămpa.
Ponagar còn ẩn chứa những bí mật bất ngờ về những tấm bia ký cổ khắc bằng chữ Sanskrit của Ấn Độ, chữ Chămpa trên đá, gạch và cả thân tượng. 20 bộ bia ký một thời bị lưu lạc nhưng đến nay được quy tụ tại Ponagar là những “nhân chứng” sống động về lịch sử, văn hoá, lai lịch vua chúa Chămpa xưa.
Tổng thể kiến trúc của Ponagar gồm 3 tầng. Ở tầng thấp, ngang mặt đất là ngôi tháp cổng mà nay không còn nữa. Từ đấy có những bậc thang bằng đá dẫn lên tầng giữa.
Ở tầng giữa gọi là Mandap dài 20m, rộng 15m, gồm 4 hàng cột hình bát giác (bao gồm 10 cột lớn và 12 cột nhỏ). Các cột trụ này còn có tên gọi khác là cột tiền đình. Trên thân các cột lớn có các lỗ mộng, khoét sâu vào thân cột, đối xứng ngang bằng với đỉnh của các cột nhỏ.
Tháp thờ chính ở dãy trước khá lớn và cao khoảng 23 mét, là tháp Ponagar. Tháp có 4 tầng, mỗi tầng đều có cửa, tượng thần và hình thú bằng đá. Bên trong là tượng nữ thần tạc bằng đá hoa cương màu đen ngồi trên bệ đá uy nghiêm hình đài sen, lưng tựa phiến đá lớn hình lá bồ đề.
Đến với Ponagar là đến với một kiệt tác về điêu khắc Chămpa. Cũng từ ngôi tháp này, bạn sẽ thấy Nha Trang đẹp hơn, lung linh và huyền diệu trước màu xanh nước biển